Grete Hermann, vrouwelijke quantumheld naast Bohr en Heisenberg, komt eindelijk in de geschiedenisboeken.
Bij het baanbrekende werk van de natuurkundigen Bohr en Heisenberg speelde ook Grete Hermann een grote rol. De laatste jaren komt daar meer aandacht voor.
Uit de Volkskrant 26 maart 2021 van Mon Klein Douwel.
Op een grijze maandag, 18 oktober 1937, kwamen geleerden uit heel Nederland bijeen in Hotel des Pays-Bas in het centrum van Utrecht. Daar werden ze betoverd door de inzichten van ene Grete Hermann uit Duitsland. Het Utrechtsch Nieuwsblad schreef destijds over een ‘meesterlijke voordracht’. Dit was een bewogen tijd voor de natuurkunde: in haar lezing liet Hermann ‘zien hoe de grondvesten van (conventionele, red.) opvattingen geschokt zijn door de moderne natuurkundige onderzoekingen’.
Hoe zou het zijn geweest in dat hotelzaaltje? Afgaand op de enthousiaste journalist was de ruimte tjokvol met geïnteresseerden. In hun midden een geleerde vrouw. De bijeenkomst was deels georganiseerd door het Utrechtsch Studenten Corps, waar tot de dag van vandaag alleen mannen lid van kunnen worden.
‘Hermann is geen natuurkundige van origine’, vertelt Guido Bacciagaluppi, hoofddocent aan Universiteit Utrecht, die zich in haar verdiepte. ‘Ze studeerde wiskunde en werd filosoof. In de jaren dertig werd ze gegrepen door de natuurkunde, vooral de quantummechanica.’
Vroeger waren universiteiten georganiseerd rond de klassieken. Talen en geschiedenis werden als belangrijk beschouwd. Daar kwamen geen vrouwen aan te pas. De natuurwetenschappen hadden minder prestige, waardoor vrouwen daar enigszins makkelijker binnenkwamen. Vrouwen mochten wel studeren, zolang ze zich maar niet te veel op de voorgrond vertoonden.
Socialistische beweging
Hermann (1901-1984) groeide op in een middenklassegezin in Bremen en haar ouders vonden het belangrijk dat hun kinderen gingen studeren. Die kans greep ze. Ze studeerde wiskunde in Göttingen en promoveerde in 1926.
In hetzelfde jaar werd Hermann de assistent van filosoof Leonard Nelson aan de Universiteit van Göttingen. Naast haar werk als academicus sloot ze zich aan bij Nelsons kleine maar gedreven socialistische beweging, die het dagblad Der Funke uitgaf in Berlijn en streed voor eenheid van links tegen Hitler.
Toen Hitler aan de macht kwam, moest het dagblad sluiten en vertrok Hermann naar Denemarken. Onder de radar bleef ze politiek geëngageerde stukken schrijven. Dit was ook de tijd waarin ze haar ideeën over de moderne natuurkunde ontwikkelde.
Bacciagaluppi noemt haar ‘het ware filosofische geweten’ van de Kopenhagen-interpretatie, die in de geschiedenisboeken wordt toegeschreven aan de bekende natuurkundigen Niels Bohr en Werner Heisenberg. Die interpretatie is nog steeds de algemeen geaccepteerde interpretatie van de quantumtheorie.
Geïnspireerd door Immanuel Kant
Een van de centrale ideeën van Heisenberg is de Schnitt (snede) tussen wat we meten en ons meetapparaat. Het is de grens tussen de kleine quantumwereld en de grote, alledaagse wereld. Voor de quantummechanica maakt het niet uit waar die Schnitt wordt gemaakt, maar hij moet wel érgens worden gemaakt. Met andere woorden: om een klein quantumsysteem te meten is een groot, klassiek meetapparaat nodig. De vraag is in hoeverre de Schnitt ‘van Heisenberg’ is. Bacciagaluppi: ‘Hermann heeft hier namelijk een grote bijdrage aan geleverd.’
Hermann was geïnspireerd door de filosoof Immanuel Kant. Kant zegt dat we geen directe toegang hebben tot de wereld op zichzelf. In plaats daarvan zien we die door een filter, onze menselijke geest. Die bepaalt hoe we alles ervaren. Op dezelfde manier dat de menselijke geest en ervaring onlosmakelijk verbonden zijn, zijn volgens Hermann het klassieke meetapparaat en de quantumwereld onlosmakelijk met elkaar verbonden. We hebben geen directe toegang tot de quantumwereld; we móéten meten als we er iets van willen weten.
Hermann genoot de waardering van Heisenberg. Waarom speelt ze dan − in tegenstelling tot hem en Bohr − geen hoofdrol in boeken over de pioniers van de natuurkunde? Waarom is het niet de ‘Schnitt van Hermann’?
Mineke Bosch, hoogleraar moderne geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen, vraagt zich af wat die waardering betekende. ‘Waren dat schouderklopjes, of ging het om een goed salaris, een hoge aanstelling en onderscheidingen? Zolang vrouwen geen formele waardering krijgen, raken ze alsnog in de vergetelheid.’
Ter illustratie noemt Bosch een andere vrouw die een belangrijke bijdrage aan de wetenschap leverde. ‘Rosalind Franklin werkte mee aan het ontrafelen van de structuur van dna. De mannen Jim Watson en Francis Crick stalen haar onderzoeksresultaten en gingen er met de eer vandoor. Zij ontvingen de Nobelprijs en staan nu bekend als de ontdekkers van het dna. Dit is een beroemd geval, maar zeker niet het enige.’
‘Meer vrouwen uit de vergetelheid’
Vrouwen zijn lang niet altijd opzettelijk uit de geschiedenisboeken gehouden. ‘Veel dingen die vrouwen doen worden niet belangrijk gevonden, dus die komen niet in de geschiedenisboeken terecht’, legt Bosch uit. ‘Het heeft weinig zin om daar schuldigen voor aan te wijzen. Het is belangrijker dat mensen zich bewust worden van de genderverschillen, weten hoe het werkt zodat het niet opnieuw gebeurt. In de jaren zeventig, tijdens de tweede feministische golf, zijn vrouwen begonnen met geschiedschrijven Tegenwoordig gebeurt dat overal. Zo ontrukken we steeds meer vrouwen aan de vergetelheid.’
De geschiedenis van Hermann is het zeker waard verteld te worden, volgens Bacciagaluppi. Tijdens de Tweede Wereldoorlog leefde Hermann in Engeland, waar ze met andere Duitsers in ballingschap al weer nadacht over de wederopbouw van hun vaderland. Na de oorlog kregen haar politieke bondgenoten een grote vinger in de pap bij de sociaal-democraten van de SPD. Ze zette haar filosofische werk op een lager pitje en richtte zich op de wederopbouw van het Duitse schoolsysteem. Kortom, zegt Bacciagaluppi: ‘Hermann is enorm veelzijdig. Steeds meer mensen doen onderzoek naar haar: geschiedkundigen, filosofen, natuurkundigen, wiskundigen, onderwijskundigen en politicologen. Pas als al dat onderzoek klaar is, kan haar biografie worden geschreven.’
Het verhaal van vrouwen in de wetenschap vertellen is een effectieve manier om hun geringe representatie tegen te gaan. De American Physical Society treft al voorbereidingen voor de viering van de ‘quantum-eeuw’ (1925-2025). Een belangrijk onderdeel daarvan is de werkgroep Women in Quantum Physics die ervoor wil zorgen dat de bijdrage van vrouwen aan de quantummechanica niet wordt vergeten tijdens de viering. Bacciagaluppi: ‘Grete Hermann maakt daar zeker deel van uit.’